Chwarel Dinorwig ger Llanberis, Gwynedd

Safle Treftadaeth Byd UNESCO

Canllaw Rhiant & Athro
Safle Treftadaeth Byd UNESCO

Beth sydd yn gyffredin rhwng Wal Fawr China, y Taj Mahal yn India, Côr y Cewri yn Wiltshire ac ardal llechi Gwynedd? Wel maent i gyd wedi ennill safle Treftadaeth Byd UNESCO. Ardal llechi Gwynedd yw’r safle diweddaraf i ennill y statws. Hon yw’r pedwerydd Safle Treftadaeth Byd yng Nghymru sydd wedi cael ei ychwanegu at restr UNESCO. Y tri arall yw Traphont Ddŵr Pontcysyllte, Tirwedd Ddiwydiannol Blaenafon a Chestyll Edward I. Mae oddeutu 900 o lefydd ar draws y byd.  

O fewn ardal llechi Gwynedd yr ardaloedd penodol i gael y gydnabyddiaeth yma yw Dyffryn Ogwen, Dyffryn Nantlle, Dinorwig, Cwm Pennant, Ffestiniog ac Abergynolwyn. Mae’r ardaloedd hyn yn enwog am ddarparu llechi ar draws y byd. Dywedodd y Prif Weinidog, Mark Drakeford, “bydd cydnabyddiaeth UNESCO yn gymorth i ddiogelu gwaddol a hanes cymunedau ardal y llechi am genedlaethau i ddod”. 

Mae’r cais i ennill y statws yma wedi bod ar waith ers 12 blwyddyn. Yn ardal llechi Gwynedd gwelir tirluniau godidog sy’n golygu rhywbeth i’r ddynoliaeth gyfan. Yn ei hanterth roedd dros 3,000 o bobl yn gweithio yn Chwarel Dinorwig  ar lethrau Elidir Fawr yn Nyffryn Peris sef un o’r chwareli llechi mwyaf yn y byd ar un adeg.  

Pa well ffordd i anrhydeddu ardal sydd â gwerth allweddol byd-eang? 

Geirfa
UNESCO
Treftadaeth byd yw lleoliadau o fewn y byd sydd â gwerth allweddol byd-eang i ddynoliaeth.
Traphont Ddŵr Pontcysyllte
Dyma dyfrbont enwog Thomas Telford a gafodd ei ychwanegu at restr UNESCO yn 2009.
Mark Drakeford
Ganed a magwyd Mark Drakeford yn Sir Gaerfyrddin. Daeth yn Brif Weinidog Cymru ar y 13eg Rhagfyr 2018.
Chwarel Dinorwig
Chwarel Dinorwig oedd un o’r ddwy chwarel fwyaf yng Nghymru gyda Chwarel Y Penrhyn. Ar un adeg y ddwy yma oedd y chwareli mwyaf yn y byd.
1
Testun & llun
Cau
Testun & llun
Baner Cymru

‘Y Ddraig Goch Ddyry Cychwyn’ 

A wyddoch chi pam bod baner Cymru yn cynnwys y ddraig goch? Mae’r faner yn cynnwys draig goch Cadwaladr ap Caswallon, Brenin Gwynedd a’r olaf o frenhinoedd y Brythoniaid a ddaeth i’r amlwg pan ddaeth Harri Tudur yn frenin Lloegr.  Dymuniad Harri Tudur oedd bod yn ddisgynnydd i Cadwaladr felly penderfynodd fabwysiadu’r faner fel ei arfbais. Pan ddaeth oes Y Tuduriaid i ben fe ddiflannodd y ddraig goch fel arwyddlun brenhinol. Yn 1807 daeth y ddraig goch ar gefndir gwyrdd a gwyn ei fabwysiadu fel arwyddlun Cymru. Yn 1953 ychwanegwyd llinell o gywydd Deio Ab Ieuan Ddu fel yr arwyddair sef ‘Y ddraig Goch ddyry cychwyn.’ 

Mae sawl gwlad yn dathlu ‘diwrnod y faner’. Mae Siôn Jobbins yn ei lyfr The Red Dragon, The Story of the Welsh Flag yn awgrymu mai 28ain o Fai yw’r diwrnod i ddathlu gan mai dyma’r cofnod cynharaf sydd o godi a chwifio’r faner wrth i long y Mimosa hwylio o Lerpwl am Y Wladfa ym Mhatagonia. 

Hyd heddiw mae baner Y Ddraig Goch yn parhau i hedfan gyda balchder ac anrhydedd. 

2
Testun & llun
Cau
Testun & llun
Cacen ffrwythau traddodiadol o Gymru

Bara Brith

Mae bara Brith yn fara tê traddodiadol sydd wedi ei flasu â thê, ffrwythau sych a sbeis. Daw’r enw Bara brith o’r cyfieithiad bara sef ‘bread’ a brith sef ‘speckled’. Yn ôl pob sôn cogydd o Gymru a greodd y bara brith gwreiddiol drwy ychwanegu ffrwythau sych a sbeis i does bara. 

 

Rysait Bara Brith 

Cynhwysion 

  • 450 gram o ffrwythau sych amrywiol 
  • 300 mililitr o dê oer  
  • 2 llwy fwrdd o farmalêd  
  • 1 ŵy  
  • 2 llwy fwrdd o siwgr brown meddal  
  • 1 llwy dê o sbeis cymysg  
  • 450 gram o flawd codi 
  • Mêl 

 

Dull 

  1. Mwydwch y ffrwythau dros nos yn y tê.
  2. Cynheswch y popty i  325 F/170 C/Nwy 3 ac irwch tin bara 900 gram. 
  3. Ychwanegwch y marmalêd, yr ŵy, siwgr brown, sbeis a’r blawd at y ffrwythau sych a’u cymysgu’n dda.  
  4. Gosodwch y cymysgedd gyda llwy i mewn i din bara a choginiwch am 1 1/4 awr. Gwiriwch o dro i dro fel nad yw’r top yn brownio’n ormodol neu defnyddiwch ffoil os oes angen.
  5. Gadewch y Bara Brith i sefyll am 5 munud wedyn rhowch ar hambwrdd oeri. Gorchuddiwch y top gyda mêl. 
  6. Sleisiwch a mwynhewch. 
3
Testun & llun
Cau
Testun & llun
Y gantores, y gyfansoddwraig a’r delynores, Georgia Ruth

Georgia Ruth 

Dyma i chi gantores, cyfansoddwraig a thelynores arbennig sydd yn canu yn y Gymraeg a’r Saesneg. Ganed Georgia Ruth yn Llanilltud Fawr yn y De ar 5 Ionawr 1988. Yn bedair oed symudodd i fyw i Aberystwyth gyda’i theulu. Yn saith oed dechreuodd ddysgu chwarae’r delyn. Aeth ymlaen i astudio Llenyddiaeth Saesneg ym Mhrifysgol Caergrawnt. Dyma’r adeg iddi ddechrau cyfansoddi ei cherddoriaeth ei hun ac yn 2008 ymddangosodd Georgia Ruth yng Ngŵyl Glastonbury. 

Mae Georgia Ruth yn cyfuno dylanwadau gwerin yn ei cherddoriaeth i greu seiniau cwbl unigryw. Ymddangosodd ei halbwm cyntaf yn 2013 sef ‘Week of Pines’, ei hail albwm yn 2016 sef ‘Fossil Scale’ a’i thrydydd albwm yn 2017 sef ‘Mai’.  

Mae'r ffeil hon wedi’i thrwyddedu o dan drwydded Creative Commons Attribution 2.0 Generic

4
Testun & llun
Cau
Testun & llun
Y Ddraig Goch

Y Ddraig Goch v Y Ddraig Wen

Mae’r ddraig goch wedi’i chysylltu â Chymru ers y bedwaredd ganrif gyda dyfodiad y Rhufeiniaid. Mae hefyd ynghlwm wrth hanes y Sacsoniaid yn ceisio goresgyn Ynys Prydain.  

Yn ôl yn y 5ed ganrif pan fu i’r Brenin Celtaidd Gwrtheyrn ddewis Dinas Emrys ger Beddgelert fel safle ar gyfer ei gastell er mwyn dianc rhag y Sacsoniaid ymdrechodd i adeiladu caer. Pob nos diflanodd offer y seiri meini a’r wal a godwyd wedi chwalu. Ateb Gwrtheyrn i’r broblem oedd chwalu gwaed plentyn dynol o’r ‘byd arall’ ar y safle. Daethpwyd o hyd i’r plentyn yn Caer Myrddin sef Myrddin Emrys. Ond nid plentyn naturiol oedd ond dewin a berswadiodd Gwrtheyrn bod dwy ddraig yn cysgu mewn llyn o dan y castell ac mae nhw oedd yn chwalu’r muriau. Tyllwyd i ganfod y llyn a daethpwyd o hyd i’r dreigiau. Wrth iddynt ddeffro bu iddynt ymladd. O’r diwedd dihangodd y ddraig gwyn gan roi buddugoliaeth i’r ddraig goch orffwys yn dawel.  

Dyma felly sut lwyddodd y ddraig goch i fod ar faner Cymru. 

5
Cofnod dyddiadur
Cau
Cofnod dyddiadur
Dydd Iau 20fed Hydref 1831

Dyddiadur Chwarelwr 

Roedd y ponc yn wlyb heddiw a’r esgidiau hoelion mawr yn llithro. Gweithiai’r cŷn a’r morthwyl mor galed ag erioed. Roedd pedwar ohonom ar y galeri. Wil a fi oedd yn tyllu’r graig yn barod i’w flastio. Atseiniai’r seirien yn uchel tra’n bod yn sefyll 7 llathen i ffwrdd cyn y ffrwydriad. Gwaith caled oedd llwytho’r llechen fawr ar y tryc i’w chludo ar y rheilffordd lawr i’r chwarel. 

Amser cinio. Braf oedd cyrraedd gwres y caban a chael clonc gyda’r bois a’r trwsus melfared yn sychu a minnau yn mwynhau toc o fara. Diwrnod hir arall ond y canu emynau cystal ag erioed i gadw’r corff a’r enaid i fynd. 

6
Rhyngweithiol
Cau
Rhyngweithiol
7
Linc
Cau
Linc
Chwarel Dinorwig

Mae chwarel Dinorwig rhwng pentrefi Llanberis a Dinorwig yn y Gogledd yn hen chwarel lechi fawr a gaewyd ar 22ain o Awst 1969. Pan oedd yn ei hanterth hi oedd yr ail chwarel lechi fwyaf yn y byd gyda dros 3000 o weithwyr. Chwarel y Penrhyn ger Bethesda oedd y fwyaf. 

8
Cerdyn trump
Cau
Cerdyn trump
Seremoni cadeirio'r Eisteddfod Genedlaethol, Glynebwy, 1958, a enillwyd gan T. Llew Jones, gwelir hefyd Erfyl Fychan, William Morris, Cynan, Crwys a Trefin.
Un o drysorau Cymru
Enw & Dyddiad Geni:
T Llew Jones, 11 Hydref 1914
Cartref genedigol:
Bwlch Melyn, Pentre-cwrt, Llandysul
Addysg:
Ysgol Gynradd Capel Mair, Ysgol Ramadeg Llandysul.
Proffesiwn:
Athro am 35 o flynyddoedd yn Ysgol Tregroes ac yn brifathro yn Ysgol Coedybryn.
Cyflawniadau:
Ennill y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Glyn Ebwy yn 1958. Ennill y gadair yn Eisteddfod Gendlaethol Caernarfon yn 1959.
Diddordebau:
Bu’n ysgrifennu am dros hanner canrif ac roedd yn un o awdurdon llyfrau plant mwyaf poblogaidd Cymru. Cyhoeddodd dros 50 o lyfrau o storiâu, nofelau a cherddi.
Cyhoeddiad cyntaf:
Trysor Plasywernen
Cyhoeddiad olaf:
Trysorfa T. Llew Jones
9
Fideo
Cau
Fideo

Y Chwarelwr 

Darn o ffilm ‘Y Chwarelwr’, a wnaed ym 1935. Hawlfraint © Urdd Gobaidd Cymru 

 

Trawsgrifiad o’r clip fideo:

Cymru, lle mae'r creigiau'n galed, ac mae'r chwarelwyr yn cerfio terasau hardd o'r garreg ryfedd honno o'r enw llechen. Mae Cymry’r gogledd yn feistri ar eu gwaith yn y Penrhyn lle maen nhw wedi bod yn cloddio tyllau mawr ac yn ennill defnydd toi gwytnaf y wlad ers dros 300 mlynedd heb lawer o newid yn eu technegau sylfaenol. Mae’n anodd credu, ond maen nhw’n defnyddio bron 100 tunnell o bowdwr gwn bob blwyddyn i ffrwydro'r llechi. Mae’n syml, on’d yw hi ac mae cenedlaethau o brofiad yn dweud wrthoch chi faint o falast i’w wthio tu ôl i'r ffrwydron cyn ichi osod digon o fodfeddi o ffiws yn mudlosgi i roi amser ichi ddianc ymhell i ffwrdd. Fydd yna ddim clec fawr neu caiff y llechi gwerthfawr eu chwythu’n chwilfriw. Maen nhw wedi dysgu gwneud y peth i’r dim. Dyma'r unig garreg yn y byd sydd, o’i hollti’n denau, yn gallu gwrthsefyll can mlynedd o law. Cafodd ei ffurfio gan wasgedd cynhanesyddol mawr pan oedd y byd ychydig filiynau o flynyddoedd yn iau ac yn ymestyn ei gyhyrau mynyddig am y tro cyntaf. Roedd rheilffordd yma gan mlynedd yn ôl ac mae’n siŵr y bydd un yma ymhen can mlynedd eto. Allwch chi ddim sylwi ond rydyn ni wedi dod i lawr yn y byd am fod cymaint o lechi wedi’u cloddio allan o gefn gwlad. Nawr dyma esgyn ar hoist hydrolig sy'n enwog ar sail ei oed yn unig, gan ei fod yntau yma gan mlynedd yn ôl. Yn wahanol i unrhyw garreg arall, ac er mor wydn ydy hi, gall y llechen gael ei rhannu'n haenau ar ei hyd, mor denau â chardfwrdd os dymunwch chi, a dyna sy'n rhoi ei gwerth arbennig iddi, ac mae hyn hefyd yn galw am grefftwaith medrus. Gallwch gymryd slab o lechi modfedd o drwch a'i rannu naw gwaith pan fyddwch wedi meistroli’r grefft ond mae llechi mor frau nes bod bron pedair rhan o bump yn mynd yn wastraff. Cafodd archaeolegydd diwydiannol o'r Weinyddiaeth Waith ei anfon i arolygu chwarel y Penrhyn ac mae rhannau o'r cyfarpar am gael eu cadw'n swyddogol fel henebion diwydiannol achos, er ei fod yn effeithlon, prin ei fod yn edrych fel pe bai’n perthyn i'r oes fodern hon. Archif British Pathe – Cedwir Pob hawl.