Beth yw newid yn yr hinsawdd?
Mae ‘newid yn yr hinsawdd’ yn cyfeirio at newid hirdymor ar raddfa fawr ym phatrymau tywydd y blaned ac yn y tymheredd cyfartalog. Newid yn yr hinsawdd yw'r newid hirdymor mewn patrymau tywydd cyfartalog ar draws y byd. Ers canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae pobl yn cyfrannu at ryddhau carbon deuocsid a nwyon tŷ gwydr eraill i'r awyr. Mae hyn yn achosi i’r tymheredd byd-eang godi, gan arwain at newidiadau hirdymor yn yr hinsawdd.
Sut mae pobl yn newid yr hinsawdd?
Yn yr 11,000 o flynyddoedd cyn y Chwyldro Diwydiannol, roedd y tymheredd cyfartalog ar draws y byd yn sefydlog, tua 14°C. Dechreuodd y Chwyldro Diwydiannol yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan ddechreuon ni losgi tanwyddau ffosil fel glo, olew a nwy ar gyfer tanwydd.
Mae llosgi tanwyddau ffosil (glo, olew, nwy) yn cynhyrchu ynni, ond mae hefyd yn rhyddhau nwyon tŷ gwydr, fel carbon deuocsid a methan, i'r awyr. Dros amser, mae llawer iawn o'r nwyon hyn wedi cronni yn yr atmosffer.
Er enghraifft, cododd lefel y carbon deuocsid yn yr atmosffer 40% yn ystod yr 20fed ganrif a'r 21ain ganrif ac erbyn hyn mae hi dros 400ppm (rhannau y filiwn). Mae'r lefel hon o garbon deuocsid yn uwch nag ar unrhyw adeg yn yr 800,000 o flynyddoedd diwethaf!
Pan fyddan nhw yn yr atmosffer, mae nwyon tŷ gwydr fel carbon deuocsid yn ffurfio 'blanced' o amgylch y blaned. Mae'r blanced hon yn dal gwres yr haul i mewn ac yn achosi i'r ddaear gynhesu. Fe sylwyd ar yr effaith hon mor bell yn ôl â'r 1980au. Ym 1988, cafodd y Panel Rhyngwladol ar Newid yn yr Hinsawdd (IPCC) ei sefydlu, i roi gwybodaeth i lywodraethau er mwyn iddyn nhw fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. www.ipcc.ch
Yn cynnwys gwybodaeth sector cyhoeddus sydd wedi’i thrwyddedu o dan y Drwydded Llywodraeth Agored v3.0
Rhagolygon y tywydd ar y radio
Gwarandewch ar ragolygon y tywydd. Cymharwch ragolygon y teledu a’r radio i ddod o hyd i’r tebygrwydd a’r gwahaniaethau yn yr iaith sy’n cael ei defnyddio.
Beth yw Enfys?
Enfys, neu fwa'r arch, yw un o'r digwyddiadau meteorolegol lliwgar mwyaf anhygoel. Mewn termau syml mae’n cael ei ffurfio gan briodweddau ac ymddygiad golau, sut mae golau'n rhyngweithio â diferion dŵr. Mae'n sbectrwm o olau ar siâp bwa sy'n cael ei greu gan blygiant ac adlewyrchiad.
Plygiant yw pan fydd golau’n gwyro neu’n plygu wrth basio o un sylwedd tryloyw i un arall.
Adlewyrchiad yw pan fydd tonnau golau neu sain yn dychwelyd oddi ar wyneb.
Mae pobl yn ymddiddori’n fawr yn yr enfys a sut mae’n cael ei ffurfio ers canrifoedd. Dechreuodd yr athronydd Groeg Aristotlys feddwl am yr enfys a'i lliwiau yn ôl yn 350 CC. Neidiwch ymlaen i 1665 ac roedd Syr Isaac Newton y Mathemategydd a'r Gwyddonydd enwog wrthi’n cynnal arbrawf wrth astudio ym Mhrifysgol Caergrawnt drwy blygu golau gwyn drwy brism. Roedd ganddo ddiddordeb mewn dysgu am olau a lliwiau.
Mae prism yn siâp tri dimensiwn sydd â phennau yn union yr un fath, o'r enw seiliau, ac ochrau gwastad o'r enw wynebau.
Daeth Newton i’r casgliad bod golau gwyn clir wedi’i ffurfio o sbectrwm o liwiau, a hynny drwy hollti golau â phrism!
Coch, oren, melyn, gwyrdd, glas, indigo a fioled. Dyna liwiau’r sbectrwm a lliwiau’r enfys!
Mae enfys yn ffurfio pan fydd pelydrau o olau'r haul yn taro diferion dŵr sy'n adlewyrchu'r golau yn ôl tuag at y person. Diferion glaw yw’r diferion dŵr fel arfer ond fe allen nhw hefyd gael eu chwistrellu o raeadr, ffynnon neu hyd yn oed niwl. I weld enfys, rhaid i chi gael yr haul yn disgleirio y tu ôl i chi.
Mae pa gylchran o’r enfys sydd i'w gweld yn dibynnu ar ba mor uchel yw'r Haul yn yr awyr. Os yw'r Haul yn uchel iawn, efallai mai’r cyfan welwch chi yw darn bach uwchben y gorwel. Pe baech chi’n gweld enfys o fynydd uchel neu awyren, fe fyddai'n gylch cyfan!
Mellt a tharanau
Beth sy'n achosi mellten?
Gwefr drydanol ydy mellten. Bydd darnau bach o rew yn taro yn erbyn ei gilydd mewn cwmwl ac yn creu gwefr drydanol, a waw! Dyna fellten!
Mae mellt yn chwilboeth - tua 30,000 °C (54,000 °F), sy'n chwe gwaith poethach na'r haul!
Beth sy'n achosi taran?
Mae'r tymheredd uchel yn gwneud i'r aer ehangu'n ffyrnig. Yna mae'r aer yn ffrwydro ac yn creu seindonau. Rydyn ni'n clywed y rhain fel taran. Gan fod goleuni'n symud 900,000 gwaith yn gyflymach na sain rydyn ni'n gweld y fellten cyn clywed y daran.
Pa mor bell mae storm?
Gallwch weld mellten tua 100 milltir i ffwrdd. Mae taran i'w chlywed tua 15 milltir i ffwrdd mewn ardal wledig dawel a thua 5 milltir mewn dinas swnllyd.
Gallwch ddweud pa mor bell ydy storm o fellt a tharanau trwy gyfrif yr eiliadau rhwng y fellten a'r daran a rhannu hynny gyda 5. Os ydych yn cyfrif 10 eiliad mae'r storm 2 filltir oddi wrthych!
Beth ddylen ni ei wneud mewn storm o fellt a tharanau?
• Mae mynd yn agos at goed yn beryglus.
• Os ydych mewn grŵp o bobl mae'n syniad da i chi gadw tua 15 troedfedd oddi wrth eich gilydd.
• Nid yw nofio neu snorclo yn ddiogel oherwydd mae dŵr yn ddargludydd trydan ardderchog.
• Mae pwll bach o ddŵr yn beryglus mewn storm o fellt a tharanau.
• Mae leiniau dillad a ffensys yn beryglus am eu bod wedi eu gwneud o fetel.
• Gall mellten daro gwifren ffôn, felly mae defnyddio ffôn y tŷ'n beryglus.
A wyddoch chi fod y fellten a'r daran yn digwydd yr un pryd. Rydym yn gweld y fellten cyn clywed y daran. A wyddoch chi pam?
Chwarae â natur
15 Mawrth 2021
Mae'n ddigon gwir mai gennym ni, bobl freintiedig y Gorllewin, y daw'r arian. Ond ai lleddfu ein cydwybod ydyn ni? Ai arnon ni mae'r bai am y newid yn yr hinsawdd? Os nad ydych yn credu ei fod yn newid gofynnwch i Turaqulov, ffermwr yn Tajikistan.
"Rydw i'n meddwl bod y tywydd wedi cynhesu yn y bedair mlynedd diwethaf ac mae'n effeithio ar ein cnydau. Rydyn ni'n colli 30 y cant ohonynt i wahanol afiechydon."
Anlwcus? Triwch annheg. Pam? Oherwydd y gwledydd cyfoethog sy'n cynhyrchu'r nwyon tŷ gwydr sy'n achosi'r newid yn yr hinsawdd a'r gwledydd tlotaf sy'n dioddef fwyaf.
Pan fo llifogydd yn digwydd ym Mhrydain, mae cymorth parod ar gael i ni. Mae'n anodd iawn i bobl mewn gwledydd tlawd gael dau ben llinyn ynghyd, felly does ganddyn nhw ddim cynilion i'w defnyddio mewn argyfwng. Hefyd, mae deiet wael, diffyg carthffosiaeth a diffyg gofal iechyd effeithiol yn lledaenu afiechydon.
Mae’r sefyllfa'n enbyd yn barod ond mae trychineb ar y gorwel. Mae'n ffaith fod y lefelau carbon deuocsid a methan yn uwch heddiw nag y buon nhw yn y 420 mlynedd diwethaf.
Efallai mai gweld beth fydd yn digwydd i'r tywydd yng Nghymru wnaiff ein perswadio i newid ein ffordd o fyw.
Yn ystod mis Tachwedd 2021 fe fydd cynhadledd hinsawdd y Cenhedloedd Unedig yn cael ei gynnal yn yr Alban gyda 197 o wledydd y byd yn cael eu cynrychioli er mwyn trafod materion cynhesu byd-eang.
