Roedd y 60au yn gyfnod o newid mawr yn hanes pobl Prydain ac felly hefyd yng Nghymru.
Roedd y gweithfeydd traddodiadol megis y pyllau glo yn Ne Cymru a’r diwydiant llechi yn y Gogledd yn raddol dod i ben.
Roedd pryder ynghylch yr iaith Gymraeg yn dilyn cyfrifiad 1961. Mewn darlith flynyddol i’r BBC fe rybuddiodd Saunders Lewis y genedl am hyn yn ei araith ‘Tynged yr Iaith’ ac yn dilyn hynny sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Bu llawer o brotestio ac erbyn 1967 daeth y Ddeddf Iaith gyntaf un oedd yn rhoi statws swyddogol i’r Gymraeg.
Roedd yr holl brotestio wedi ysgogi artistiaid cerddorol i ysgrifennu caneuon yn null poblogaidd y cyfnod a dechreuodd cerddorion fel Dafydd Iwan a Huw Jones gyfansoddi recordiau ar labeli Cymraeg.
Roedd dylunwyr fel Laura Ashley a Mary Quant yn cael dylanwad mawr ar fyd ffasiwn yng Nghymru a thu hwnt.
Roedd gwerthiant ceir yn datblygu a chafwyd newidiadau mawr i’r ffordd yr oeddem yn teithio ar draws y wlad. Caewyd llawer o’r rheilffyrdd a chodwyd pont Hafren i hwyluso’r teithio rhwng Lloegr a Chymru.
Dyma’r ddegawd ble daeth peiriannau i helpu gyda’r gwaith tŷ a set deledu i fwynhau adloniant yn gyffredin mewn llawer o dai.
Fedra i ddim credu fy lwc. Mae’r peiriant golchi ‘twin tub’ yma wedi llwyr newid fy mywyd i. Do wir. Dyma’r anrheg Nadolig gorau i mi ei gael erioed!
Dim mwy o sgrwbio dillad a gwasgu dŵr ohonyn nhw nes bod fy mysedd yn gwaedu. Mae hon yn gwneud y job.
Dw i’n teimlo fel brenhines a morwyn i wneud y golchi drosti. Chwarae teg i Len am ei phrynu i mi. Dw i’n siŵr ei fod wedi bod yn cynilo ei arian ers misoedd lawer. Mae’r peiriannau ‘ma mor ddrud.
Mae rhai fel hon yn costio ffortiwn! Mi welais un tebyg yn cael ei hysbysebu yn Siop y Gornel pan oeddwn yn pasio ddoe. Roedd honno yn costio bron i £40. Bobol bach! Cyflog wythnos! Fedra i ddim aros i ddangos hon i Olwen pan ddaw hi draw nesa. Mi fydd hi yn genfigennus dw i’n siŵr.
Mi fydd rhaid iddi drio perswadio Gwil i brynu un iddi hi. Roedd Megan drws nesa yn dweud eu bod nhw yn cynhyrchu cannoedd ohonyn nhw yn y ffatri newydd ‘na ym Merthyr.
O bydded i’r Heniaith barhau
Arolwg o ddata cenedlaethol sy’n cael ei gynnal bob degawd ers 1801 yw’r cyfrifiad. Mae’n rhoi llawer o wybodaeth i ni am y wlad a’i phobl.
Ymysg y wybodaeth yma cawn wybod y canran o boblogaeth sydd yn siarad Cymraeg. Yn y 1800au roedd mwyafrif pobl Cymru yn siarad Cymraeg ond erbyn cyfrifiad 1911 roedd wedi dod yn iaith leiafrifol am y tro cyntaf gyda dim ond 43.5% yn ei siarad.
Bu dirywiad yn y ganran o siaradwyr ers hynny.
|
1901 |
49.9% |
|
1911 |
43.5% |
|
1921 |
37.1% |
|
1931 |
36.8% |
|
1951 |
28.9% |
|
1961 |
26.0% |
|
1971 |
20.8% |
|
1981 |
18.9% |
|
1991 |
18.5% |
|
2001 |
20.8% |
|
2011 |
19.0% |
Ydych chi wedi sylwi fod un flwyddyn ar ôl yn y rhestr?
Pa flwyddyn yw hi? Pam tybed nad oedd cyfrifiad yn y flwyddyn honno?
Yn dilyn canlyniad cyfrifiad 1961 fe wnaeth Saunders Lewis, dramodydd a bardd enwog yng Nghymru, ddarlith ar y radio yn 1962 a roddodd fraw i’r Cymru. Rhybuddiodd y byddai’r iaith Gymraeg yn farw erbyn dechrau’r 21G.
Wedi hyn yn 1963 sefydlwyd mudiad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg a bu llawer yn ymgyrchu i gael hawliau cyfartal i’r iaith Gymraeg.
Yn 1967 daeth Deddf yr Iaith Gymraeg gyntaf.
Teledu Cymraeg y 60au
Yn y 60au roedd mwy a mwy o bobl yn dod yn berchen ar set deledu. Roedd tua 85% o’r boblogaeth yn berchen ar set deledu ar ddechrau’r chwedegau ac erbyn diwedd y ddegawd roedd teledu lliw yn dod yn boblogaidd.
Roedd arferion teuluoedd yn dechrau newid ac roeddynt yn mwynhau eistedd gyda’i gilydd min nos yn y lolfa yn edrych ar y sgrin deledu. Roedd pob math o raglenni Saesneg ar gael iddyn nhw wylio o raglenni cwis i opera sebon a rhaglenni adloniant cerddorol. Roedd rhaglenni yn cael eu cynhyrchu yn y Gymraeg yn ystod y cyfnod yma hefyd. Roedd dwy raglen newyddion sef ‘Y Dydd’ a ‘Heddiw’. Dechreuodd rhaglenni pop a chwis ddod yn boblogaidd yn ogystal, rhaglenni fel ‘Hob y Deri Dando’ a ‘Siôn a Siân’.
Doedd dim llawer o raglenni Cymraeg i blant ond daeth y rhaglen ‘Lili Lon’ i blant yn un boblogaidd tuag at ddiwedd y ddegawd.
Roedd artistiaid Cymraeg yn cael llwyfan i ddangos eu dawn gerddorol ar raglenni teledu Cymraeg cynnar y 60au.
Swyddfeydd y Cyngor
Cyngor Plwyf,
Llanuwchllyn,
Y Bala
01/07/1962
Annwyl Dr. Beeching,
Gyda siom y clywson ni yng nghyfarfod y Cyngor Cymuned lleol am eich cynnig i gau'r rheilffordd rhwng Rhiwabon a'r Bermo, sy'n rhedeg drwy ein pentref. Mae canran fawr o’r pentrefwyr yn dibynnu ar y rheilffordd am eu bywoliaeth. Bydd cau 338 o orsafoedd yn ddiwedd ar ein cymunedau gwledig yng Nghymru. Mae'r orsaf yma yn ganolfan fasnachol bwysig ar gyfer dosbarthu glo, bwydydd anifeiliaid, nwyddau cartref a nwyddau haearn. Hefyd, mae'r trên yn danfon y Post Brenhinol i Swyddfa'r Post bob dydd. Mae'n gyswllt hanfodol i'n heconomi. Yn wir, mae pum aelod o un teulu yn gweithio i'r GWR mewn rhyw swydd neu'i gilydd. Mae’r Gorsaf-feistr hefyd yn byw yn y pentref. Mae'r rheilffordd yn ffynhonnell waith hanfodol i'n dynion ifanc a does dim rhagolygon o swyddi eraill yn lleol. Nid yw eich penderfyniad yn gwneud unrhyw synnwyr economaidd.
Yn ymgyrch etholiadol ein Haelod Seneddol yn ddiweddar, fe roddodd sicrwydd i’r gymuned y byddai'r rheilffordd yn parhau ar agor ar gyfer y genhedlaeth i ddod. Yn amlwg, nid yw hyn yn wir, a dim ond addewid wag oedd hyn i ennill pleidleisiau. Byddem yn croesawu cyfle i gyfarfod wyneb yn wyneb â chi er mwyn ichi weld drosoch eich hun effeithiau negyddol eich penderfyniad arfaethedig i gau'r rheilffordd.
Felly, rydym yn gofyn ichi ailystyried gan ein bod ni fel plwyf cymunedol yn anghytuno'n ffyrnig â'ch cynigion ffwndrus.
Yn gywir,
Arthur Edwards, Clerc y Cyngor Plwyf, Llanuwchllyn.
