Mae’r ci yn byw ochr yn ochr â phobl ers dros 12,000 o flynyddoedd ac erbyn heddiw mae yn un o’r ddau brif anifail anwes sydd gennym ac yn rhan bwysig o sawl teulu.
Mae tystiolaeth enetig yn awgrymu mai creadur wedi esblygu o flaidd yw’r ci a’i fod yn perthyn i’r un teulu â’r llwynog a’r Jacal. Mae dros 400 brîd o gŵn yn bodoli. Helwyr oedd y cŵn cyntaf ond, wrth i ffermio ddatblygu amser maith yn ôl, datblygwyd cŵn sodli i hel anifeiliaid fel gwartheg a’r defaid.
Mae’r ci hefyd yn greadur amddiffynnol iawn. Roeddynt yn cael eu cyfrif yn gysegredig iawn gan yr hen Eifftiaid. Credant fod gan y ci nodweddion duwiol ac roeddynt yn eu parchu yn fawr. Yn wir, dim ond y teulu brenhinol oedd yn cael perchen cŵn pur yn yr hen Aifft a byddai eu gweision yn cael y gwaith o ddandwn y cŵn. Pan oedd llywodraethwyr yn marw, byddai ei hoff gi yn cael ei gladdu gydag o er mwyn ei amddiffyn yn y byd nesaf. Mae lluniau o’r cŵn hynafol yma ar waliau beddrodau o’r Oes Efydd a’r hen Aifft ac ar hen sgroliau ym mhob cwr o Ewrop.
Oherwydd ei gymeriad ffyddlon, hoffus ac amddiffynnol o’i feistr, gelwir y ci yn ffrind gorau dyn ac er bod rhai yn dal i gael eu defnyddio i hela, sodli ac amddiffyn, cwmni a ffrind anwesog yw eu pwrpas i’r rhan fwyaf. Mae llawer o fusnesau yng ngwledydd y Gorllewin y dyddiau yma yn cynnig gwasanaeth dandwn cŵn. Maent yn greaduriaid cymdeithasol iawn, mae'n well ganddyn nhw gwmni dyn neu gŵn eraill na bod ar eu pennau eu hunain.
Defnyddir cŵn i bwrpasau eraill heddiw hefyd.
Oherwydd eu deallusrwydd, maent yn cael eu hyfforddi i gynorthwyo’r deillion a phobl anabl. Er mai yr un 5 synnwyr â dyn sydd gan y ci, mae rhai o’i synhwyrau yn finiog iawn ac yn llawer iawn gwell na rhai dyn. Mae ei glyw a’i synnwyr arogli yn arbennig.
Defnyddir cŵn i gynorthwyo’r heddlu i ddal troseddwyr ac i ddod o hyd i ddyfeisiadau ffrwydrol a chyffuriau anghyfreithlon. Yn ddiweddar, clywn ni am gŵn yn cael eu defnyddio fel rhan o’r therapi i wella cleifion mewn ysbytai a chartrefi nyrsio a chlywir hefyd amdanynt yn helpu gyda therapi ar gyfer dysgwyr mewn ysgolion.
Creadur ffyddlon a chlyfar iawn.
Ydych chi wedi gweld cerflun o gi yn rhywle? Mae digon o gerfluniau o bobl i’w gweld yn ein trefi a'n dinasoedd.
Os ewch i Feddgelert, cewch weld cerflun mawr o gi ffyddlon Llywelyn a laddwyd gan ei feistr ar ôl camddealltwriaeth. Yn yr Alban yng Nghaeredin mae cerflun o Greyfriars Bobby oedd hefyd yn gi ffyddlon i’w feistr. Mae’n debyg eich bod yn gwybod stori Gelert, ond a ydych yn gwybod am hanes Bobby?
Daeargi du oedd Bobby Greyfriars. Ei waith oedd gofalu am ddefaid yng nghwmni Jock y bugail. Byddai'n cysgu ym mwthyn Jock ac yn mynd gydag ef i’r farchnad yng Nghaeredin bob wythnos a chael cinio yng nghaffi John Traille. Ond un diwrnod aeth meistr y bugail â Jock i’r dref a’i adael yno gan ei fod yn rhy hen i weithio, ond mynd â Bobby nôl adre gydag ef. Nid oedd Bobby am fod heb ei feistr. Fe aeth i chwilio am Jock. Bu’n crwydro’r strydoedd yn chwilio, gan ddod o hyd iddo mewn cornel dywyll ac ar fin marw. Rhedodd i gaffi John Traille i dynnu sylw’r perchennog at gyflwr ei feistr ond erbyn y bore bu Jock farw. Diflannodd Bobby am dri diwrnod cyn dod nôl a chael asgwrn gan John Traille. Claddwyd ei ffrind ym mynwent Greyfriars a bu Bobby yn cysgu yno, ar fedd Jock y bugail, a hynny bob nos am naw mlynedd. Yn y dydd crwydrai’r strydoedd i chwilio am fwyd a daeth yn boblogaidd i blant y fro, fel ci di-gartref.
Roedd hyn yn erbyn y gyfraith a phan roddwyd gorchymyn i gael gwared â’r crwydryn oddi ar y strydoedd, daeth maer Caeredin i helpu. Talodd am drwydded i Bobby a rhoi rhyddid y ddinas iddo. Rhoddodd goler hardd am ei wddf ac arni’r geiriau “I Greyfriars Bobby, oddi wrth yr Arglwydd Faer - 1867, trwyddedig.”
Mae’r goler i’w gweld yn Amgueddfa Huntly House, Caeredin. Hefyd mae cerflun o Bobby ar gornel Candlemaker Row.
Beth yw dyfodol y ci defaid Cymreig?
Mae’r ci defaid Cymreig wedi bod yn gwibio dros fynyddoedd a chaeau Cymru ers dros 800 mlynedd. Maent yn gŵn deallus a chyflym ac yn ffrind i’r amaethwr wrth gasglu defaid o rai o ardaloedd mwyaf diarffordd a mynyddig Cymru. Gyda’r niferoedd yn gostwng i niferoedd brawychus o fach, fe ffurfiwyd Cymdeithas Cŵn Defaid Cymreig tua 25 mlynedd yn ôl gyda’r bwriad o adfer a chynyddu’r niferoedd i gadw’r brîd yn fyw i’r dyfodol.
Wrth i ddulliau traddodiadol o dywys defaid o un ardal i’r llall gael ei drawsnewid gyda dyfodiad lorïau a theclynnau fferm yn ogystal â’r amaethwr yn ffensio ffiniau eu tir i gaeau o amryw faint, bu i’r defnydd o’r ci defaid Cymreig ddirywio’n sylweddol. O ganlyniad i ddulliau newydd o amaethu, roedd llai o waith i’r cŵn defaid ar y ffermydd.
Mae nodweddion cŵn defaid Cymreig yn amrywio o liw glas, coch a thorgoch ac maent yn gryfach na chŵn ‘border collie’ o ran maint. Credai llawer bod y ci defaid Cymreig yn fwy ffyrnig na’r ‘border collie’ ac roedd hynny’n bwysig wrth yrru gwartheg a defaid ar hyd a lled y wlad.
Yn ystod un cyfnod, roedd niferoedd y ci defaid Cymreig yn isel dros ben ac i lawr i tua 100 gydag amcangyfrif o 50 yn ddigon ifanc i fagu.
Yn dilyn llwyddiant Cymdeithas Cŵn Defaid Cymreig, mae miloedd o gŵn Cymreig erbyn hyn! Fe werthodd un ‘border collie’ yn Nolgellau y llynedd am £27,000! Erbyn hyn mae diddordeb yn y ci Cymreig wedi lledaenu ar draws y byd, gyda Chymdeithas Cŵn Defaid Cymreig wedi ei sefydlu yn Sgandinafia.
O ganlyniad, gallwn ddiolch i’r Gymdeithas Cŵn Defaid Cymreig am sicrhau bod y cŵn defaid Cymreig yma i’w weld yng Nghymru am genedlaethau i ddod.
Ydych chi wedi clywed am gampau’r cŵn hyn?
Anfonwyd Leika i’r gofod yn 1958. Y Rwsiaid a anfonodd Laika yn Sputnik 2.
https://www.space.com/laika-space-dog
Fe achubodd Barry sef ci St. Bernard dros 40 o bobl ym mynyddoedd Y Swistir rhwng 1800 ac 1812.
Ci hela Terrier oedd Smoky a fu’n helpu gosod ceblau radio i filwyr yn ynysoedd y Philippines yn ystod yr ail Ryfel Byd. Daeth yn ddiweddarach yn gi Therapi oedd yn cadw cwmni i filwyr yn yr ysbytai, gan berfformio campau.
Ci yn perthyn i fyddin yr UDA oedd Lex. Bu yn gweithio yn rhyfel Irac, gan chwilio am ffrwydron daear.
Ci y Ganrif
3 Hydref 2000
Adargi (Retriever) du ffyddlon iawn oedd Jack yn byw gyda’i feistr William Thomas yn nhref Abertawe.
Bob dydd byddai’n mynd am dro ar hyd lan yr afon Tawe. Neidiai i’r afon i nôl darn o bren a daflai William i’r dŵr, ac roedd wrth ei fodd yn nofio nôl i’r lan a’r pren yn dynn rhwng ei ddannedd miniog. Ers yn gi bach roedd yn ffyddlon iawn ac yn dangos consyrn mewn pobl o’i gwmpas. Byddai’n rhedeg at berson mewn helbul a chyfarth am help drostynt.
Un digwyddiad a’r cyntaf oedd ym Mehefin 1931, pan welodd fachgen 12 oed yn boddi yn yr afon. Neidiodd Jack i’r dŵr dwfn ato a chydio yn ei ddillad gan ei dynnu i’r lan.
Ychydig wythnosau yn ddiweddarach, gwelodd nifer o bobl ef yn achub nofiwr o’r dociau. Enillodd goler arian gan gyngor tref Abertawe am ei ddewrder. Roedd yn arwr gan iddo achub y nofiwr a’r bachgen 12 oed. Ganwyd Jac yn 1930 ac, yn ystod ei fywyd byr, fe wnaeth achub 27 o bobl o’r afon a dau gi.
Rhoddodd y London Star (papur newydd) wobr ‘Ci dewraf y flwyddyn’ iddo. Cyflwynwyd cwpan arian iddo gan Faer Llundain a dwy fedal efydd gan yr elusen ‘Ymddiriedolaeth Cŵn’.
Daeth anlwc i ran y ci annwyl ac yntau yn 7 oed pan fwytaodd wenwyn llygod mawr a bu farw 2il Hydref 1937. Penderfynwyd codi cofeb fechan i’w anrhydeddu yn y flwyddyn ganlynol (1938). Mae’r gofeb o efydd a gwenithfaen i’w gweld ger y caeau rygbi sydd yn agos i bromenâd Abertawe.
Bellach mae’r enw “Swansea Jack” yn cael ei glywed ar lafar. Mae’n golygu person sy’n dod o Abertawe.
Dosbarth 4
Ysgol Craig Lwyd,
Llan y Bryn,
02/09/2021
Annwyl Mr Hughes,
Hoffem ddiolch yn fawr iawn i chi am ddod i’r ysgol yr wythnos diwethaf gyda Celt eich ci tywys ac am siarad efo ni am y ffordd mae Celt yn eich helpu chi bob dydd.
Mae Celt yn gi arbennig iawn ac roeddem wedi mwynhau eich cwmni yma yn Ysgol Craig Lwyd. Gobeithio nad oeddech wedi blino ar ôl yr holl gwestiynau oedd gennym i ofyn i chi wedi i chi siarad am sut mae Celt wedi newid eich bywyd a pha mor bwysig ydy o i chi.
Buom yn edrych am wybodaeth ychwanegol ar y we yn y prynhawn ac rydym wedi cwblhau prosiect am Celt a chŵn tywys i’w gyflwyno i’n rhieni mis nesa.
Rydym yn bwriadu cyflwyno’r prosiect mewn noson gymdeithasol a byddwn yn codi arian at elusen sy’n cefnogi gwaith y cŵn tywys gyda’r deillion yn ystod y cyfarfod.
Hoffem petaech chi a Celt, wrth gwrs, yn gallu dod i’r noson. Bydd cael Celt yno yn gwneud y noson yn llawer gwell i ni a’n rhieni. Bwriedir ei chynnal Nos Fawrth Medi 29 am 7.30 y.h. Gobeithio eich bod yn rhydd.
Cofion,
Dosbarth 4, Ysgol Craig Lwyd
Prif Bencampwr 2018
18 Mawrth 2018
Ers 1891 mae sioe gŵn ryngwladol Crufts yn cael ei chynnal yn Lloegr yn flynyddol. Bellach cyfrifir hi yn sioe gŵn fwyaf poblogaidd y byd. Cymdeithas ‘Kennel Club’ Prydain sy’n gyfrifol am drefnu’r sioe i hybu gofal cŵn ac arddangos campau, gan arddangos y niferoedd amrywiol o fridiau sy’n bod. Yn 2022 fe gynhelir y sioe dros gyfnod o 4 diwrnod ym mis Mawrth.
Bydd cannoedd yn heidio iddi, yn arbennig perchnogion cŵn a fydd yn cystadlu i ennill cwpanau a gwobrau ariannol mawr! Yn y sioe gyntaf, yn 1891, bu yn agos i 2000 yn cystadlu. Erbyn hyn mae dros 30,000 yn cymryd rhan ac fe ddaw dros 160,000 o ymwelwyr i weld y sioe.
Ond cyn cyrraedd Crufts, bydd rhaid i’r cystadleuwyr fod wedi ennill yn eu categorïau arbennig (math o ragbrofion) yn union fel Eisteddfod yr Urdd! Bydd rhaid iddynt fod wedi cystadlu mewn nifer o sioeau eraill cyn cyrraedd sioe fawr Crufts.
Mae’r brif gystadleuaeth yn dynodi ci gorau’r byd am y flwyddyn, sef “Ci Gorau’r Sioe”, ac yn glod mawr i’r perchennog. Enillwyr y 7 categori yma sy’n cystadlu yn y rownd derfynol:
Am fwy o wybodaeth ewch i wefan www.crufts.org
Y ci defaid
Awdur yr englyn yw Thomas Richards (1853 -1958).
Dyma un o englynion mwyaf poblogaidd yr iaith Gymraeg - mae llawer iawn wedi ei dysgu pan yn yr ysgol, ac yn ffefryn gan lawer, mae ar gof a chadw. Mae’r englyn yma yn ddisgrifiadol a chrefftus. Nodwedd o englyn da yw ei bod yn gynnil, creu llun yn y meddwl ac yn gofiadwy. Yn sicr mae englyn yma i’r ci defaid yn gofiadwy. Roedd Thomas Richards yn hen daid i’r canwr enwog o Ruthun, Rhys Meirion.
Y Ci Defaid
Rhwydd gamwr hawdd ei gymell – i’r mynydd,
A’r mannau anghysbell;
Hel a didol diadell
Yw camp hwn yn y cwm pell.
Rheolau creu englyn!
Sut i fynd ati i sgwennu englyn:
Os ydi’r syniad yn ddigon da, daliwch i geisio a daliwch i’w wella.